Inleiding
Wanneer ik aan het begin van de week de lezingen van het komend weekend lees in verband met
mijn preek, bekijk ik ook altijd de preken die ik drie jaar of zes jaar of negen jaar geleden heb
gehouden, enerzijds om te ontdekken wat ik toen zei, anderzijds om te voorkomen dat ik hetzelfde
zeg. Meestal merk ik dan dat ik voor dat laatste niet zo bang hoeft te zijn, omdat door de
veranderingen in onze samenleving, door wat er toen plaats vond in onze grote of kleine wereld, ik
niet meer hetzelfde kan zeggen. Soms merk ik dan ook dat een bepaald inzicht in de tekst van een
van de lezingen relevant is. Als dat het geval is, kan ik dat inzicht wel weer gebruiken, maar dat
betekent praktisch niet dat ik die preek van drie, zes of negen jaar zonder meer kan herhalen.
Daarvoor zijn de omstandigheden te veel veranderd of leg ik nu toch ander accenten dan toen.

Maar dit keer was dat anders. Toen ik drie jaar geleden preekte, kon ik niet om de politiek heen. De
oorlog in de Oekraïne was net begonnen en ik merkte toen al op dat door die brute inval veel
zekerheden die de laatste jaren gegroeid waren onder druk waren komen te staan. Door wat in de
Oekraïne gebeurde, werd het vertrouwen in allerlei instituten die onze samenleving structureren dat
al op een laag pitje stond door de coronapandemie en door de voortdurende stroom van fake news
nog verder ondermijnd. Door wat de afgelopen weken in de wereld politiek is gebeurd, kan ik weer
niet om de politiek heen, al was het alleen maar omdat wat drie jaar geleden speelde nu nog meer
speelt. En de druk van toen nog zwaarder geworden is. Even stond ik in de verleiding die preek dan
maar te herhalen, maar dat vond ik een beetje mijn eer te na. Maar ik ontkom er niet aan straks
over het evangelie en de eerste lezing een aantal opmerkingen te maken die ik drie jaar geleden ook
maakte, maar misschien meer toegespitst.

Preek
Bij de quizzen die ik op de tv volg, komen zo nu en dan zaken van het geloof aan de orde. Ik vind
het dan vaak onthutsend te merken dat zaken die ik beschouw als zaken die iedereen toch weet door
deelnemers aan die quiz niet geweten worden. De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat ik meestal niet
de muziekvragen kan beantwoorden, omdat het om muziek gaat waar ik niet echt van houd. Ik
vermoed dat een aantal uitspraken die we net in het evangelie gehoord hebben voor veel mensen
weliswaar uitspraken zijn die ze kennen, maar waarvan ze niet weten dat die uit de Schrift komen.
Uitspraken die in onze gewone taal terecht zijn gekomen: ‘een boom kent men aan zijn vruchten’,
‘waar het hart vol van is’, splinter-balk projectie. Uitspraken, wijsheden die, ook doordat ze een
onderdeel geworden zijn van onze gewone taal, een soort tegeltjes-wijsheden zijn geworden, vervlakt
zijn, versleten zijn geraakt.

Maar door de schokkende gebeurtenissen van de laatste weken met als voorlopig dieptepunt de
ontmoeting van die twee presidenten, die persconferentie van eergisteren, krijgen die misschien wat
afgesleten wijsheden een verrassende en ook pijnlijke actualiteit. We hebben de afgelopen week in de
vieringen door de week ook gelezen uit dat boek uit het Oude Testament waar ook de eerste lezing
uit komt: het boek Jezus Sirach of Ecclesiasticus. Een boek dat door één man geschreven is rond 180
voor Christus, een man die aan het hoofd stond van een belangrijke school in Jerusalem en die ook
veel gereisd heeft. Een man die kritisch is op de hellenistische cultuur die hij daarbij ontdekt heeft en
die de inzichten van zijn geloof daartegen inbrengt. Hij gebruikt daarvoor geen uitgebreide betogen,
zoals Paulus, die ook kritisch is op allerlei zaken die in zijn tijd spelen, maar korte spreuken,
aforisme. Hij speelt soms met woorden. Hij gebruikt vaak beelden uit het dagelijkse leven, die je aan
het denken moeten zetten. Bijvoorbeeld wat we net gehoord hebben: ‘als men de zeef schudt, blijft
het kaf’. Een beeld dat Jezus Sirach gebruikt om ons aan het denken te zetten over taal, over wat
mensen zeggen. Wat hij daar zegt over ons spreken krijgt een echo in wat Jezus aan het slot van het evangelie dat we gehoord hebben zegt: “waar het hart vol van is, loopt de mond van over.” Die opmerkingen over taal hebben mij in elk geval aan het denken gezet. Door dat verbale geweld van
eergisteren, maar ook door het taalgebruik überhaupt van politici, ook bij ons, door de verruwing
die telkens te merken is. ‘Parlementair taalgebruik’ heeft duidelijk een andere betekenis gekregen,
maar het is nog steeds de toon die de muziek maakt en die is niet welluidend.

Jezus Sirach en Jezus maken een aantal opmerkingen over ons spreken als toegang tot onze
gedachten, tot onze gezindheid, tot onze mentaliteit. Die eeuwenoude opmerkingen zijn verrassend
actueel, maar ze zijn ook van alle tijden.

Natuurlijk ons spreken is niet de enige toegang. Als we hier om ons heen kijken zien we we van alles,
muurschilderingen, bloemen, kleuren. En nu de Oscars weer worden uitgereikt, realiseren we ons
weer hoe belangrijk beelden, voorstellingen, foto’s films zijn. Als we hier zijn, horen we niet alleen
taal, spreken we niet alleen maar, maar horen we ook muziek en zingen wij. We realiseren ons hoe
goed muziek stemmingen en gevoelens kan verklanken. Ik merk tenminste dat de cd’s die ik opzet,
dat die muziek daarop, bijna altijd te maken heeft met mijn stemming. Maar toch, onder al die
vormen waarmee we onze gedachten en gevoelens kunnen uitdrukken, neemt taal en spreken een
aparte plaats in, misschien wel de belangrijkste. In onze kerk heeft Piet Gerrits niet voor niets telkens
teksten aangebracht die de muurschilderingen verduidelijken en verklaren. Taal heeft niet alleen de
functie om gevoelens en gedachten uit te drukken, maar ook de functie om te verduidelijken en te
verklaren wat je ziet en hoort. En, taal heeft ook de functie om te corrigeren: ‘dat bedoel ik niet’,
‘dat heb ik niet goed gezegd’, ‘sorry’. Dat corrigeren kan ook wel anders. We hebben hier in de kerk
een zevenarmige kandelaar staan met kaarsen die tijdens de dienst branden, om de zevenarmige
kandelaar met uitgedoofde kaarsen die op het mozaïek dat op de loggia te zien is, te corrigeren. Je
kunt het Oude Testament en waar het voor staat niet wegdoen, zoals die uitgedoofde kaarsen wel
suggereren: het oude heeft afgedaan. We weten maar al te goed waar die houding in de Tweede
Wereld toe geleid heeft, tot de moor dop miljoenen Joden. Maar toen ik een paar weken geleden
aan zo’n 150 pabo-studenten hier een korte rondleiding gaf, vroeg iemand mij wat die zevenarmige
kandelaar daar deed en moest ik dat uitleggen, zoals ik ook altijd die gedoofde kaarsen op de loggia
moet uitleggen.

Maar hoe belangrijk taal ook is, hoe goed taal kan uitleggen en corrigeren, iets wat muziek en
beeldende kunst minder kunnen, toch merken we telkens weer dat, zoals de toenmalige koningin
Beatrix dat zei ‘de leugen regeert’. Het is niet vanzelfsprekend dat mensen wanneer ze spreken ook
de waarheid spreken, ook eerlijk zijn. Jezus zegt wel dat het hart een schat van goedheid kan
bevatten, maar hij voegt daaraan toe dat het ook een schat van slechtheid kan bevatten. En Jezus
Sirach zegt terecht dat we in het spreken de boosheid van de mens ontdekken. Jezus en Jezus Sirach
zijn niet naïef. Integendeel. Zij weten van bedrog en hun opmerkingen hebben niets aan actualiteit
verloren. Integendeel.

Maar is dat onderscheid tussen goed en slecht voldoende? Is je bewust zijn van dat onderscheid de
oplossing? Ik weet het niet, ik denk zelfs van niet. Want afgezien van het feit dat mensen liegen en
bedriegen, en dus hun intenties en gedachten niet eerlijk verwoorden, is er ook een verschil in
waardering van die schat waar Jezus het over heeft. Wat voor de een een goede schat is, is voor de
ander een slechte en omgekeerd. Nu wordt opmerkingen van Jezus die hij eerder in het evangelie
van vandaag maakt relevant, de opmerkingen over de splinter in het oog van de ander en de balk in
ons eigen oog. Wat wij in deze moeilijke donkere, schokkende tijd kunnen doen, moeten doen, is in
elk geval serieus en eerlijk onderzoeken of wij een balk in ons eigen oog hebben, een balk die ons
verhindert goed te kijken naar wat er gebeurt, die verhindert dat we opmerken we weer haast
automatisch reageren en de polarisatie in onze samenleving daardoor eerder versterken dan
verminderen. Die opmerkingen van Jezus roepen de vraag op of we werkelijk en fundamenteel
anders denken en doen dan degenen de oorlog ontketenen.