In de film is het nog wel leuk, zeker als het om zo’n oude zwart wit film gaat van de Dikke en Dunne.
Dan is het leuk. Een klein ongelukje dat volkomen uit de hand loopt. Zo klein dat je naderhand niet
meer weet waarmee het begonnen is. Maar het vervolg is duidelijk: de ene man is bezig de dure auto
van de ander stuk voor stuk te slopen en de ander in reactie daarop is bezig het huis van die een te
vernielen, stuk voor stuk. Pakt de een ’n koplamp, de ander slaat een ruit in, haalt de een ’n deur uit
de auto, de ander ’n deur uit het huis en zo voort. Als toeschouwer lach je, misschien een beetje
ongemakkelijk, zoals je ook een beetje ongemakkelijk lacht wanneer in die films mensen uitglijden of
tegen een lantaarnpaal oplopen. Maar toch, je lacht

In de film is het nog wel leuk. Maar het lachen vergaat je wanneer het echt gebeurt. Of het nu gaat
om weer een steekpartij, of om eerwraak, om de beelden van verwoestingen in Oekraine, Gaza,
Congo of om de manier waarop gegijzelden en gevangen worden uitgeruild, of om wat die mannen
met die gekke petten nu weer zeggen en doen en uitlokken of om de onzin die de Poetin-poedels
verkopen en hoe daar weer op gereageerd wordt: telkens zie je dat patroon van reactie op reactie, van
geweld op geweld: een heilloze spiraal.

Heb ik nu wel een goede toegang geschapen om het evangelie van vandaag te begrijpen? Ik heb
mezelf en u voorgesorteerd. Ik heb ons al in een richting geduwd. Want als ik letterlijke en figuurlijk
zulk zwaar geschut, zulke gewelddadige voorbeelden gebruik, dan moet u wel reageren met: ja
natuurlijk, dat kan ook niet. Jezus heeft gelijk: de andere wang, ook nog het hemd. Maar heb ik zo niet
bij voorbaat het moeilijke, tegendraadse en misschien ook het uitdagende en het ongewone van dit
evangelie geneutraliseerd? Heb ik wel voldoende verdisconteerd wat in dat patroon van reactie op
reactie speelt en terecht speelt? De terreur van Hamas is niet goed te praten, maar is die ook
onbegrijpelijk gezien wat er allemaal aan voorafging. Nog steeds worden internationale afspraken
geschonden. En als ik eerlijk ben, herken ik ook in mezelf de neiging om in te grijpen en erop los te
slaan.

Als ik zo praat en denk, dan is de reactie op dat evangelie van vandaag niet "ja, natuurlijk", maar
eerder "ja, maar".  Dan roepen die uitspraken van Jezus geen instemming op, maar eerder tegenspraak.
Dat is wel mooi gezegd en mooi gedacht, en misschien is het ook wel heel verstandig en heel redelijk
en handig - Jezus presenteert het als een vorm van eigenbelang "zoals jij wilt dat mensen jou
behandelen, moet je hen behandelen" - maar het werkt niet. De wereld zit ingewikkelder in elkaar en
vooral de wereld zit onredelijker en oneerlijker in elkaar. Ja maar

Daartegenover zou Jezus kunnen zeggen: werkt dat andere dan wel? Als je oppervlakkig kijkt moet je
misschien zeggen van ja. Per slot van rekening hebben mensen op basis van vergelding systemen van
recht en rechtspraak gebouwd en dat is niet niets. Die systemen geven ook zekerheid en rust en
voorkomen dat de sterkste, de rijkste, de grootste mond het alleen voor het zeggen heeft. De aanval op
de rechtspraak door sommige politici is dan ook niet onschuldig, maar het begin van dictatuur.
Maar, gaat Jezus verder, de basis blijft hier wel die wraak en vergelding en de vraag is precies of er
geen betere basis is. Want op de basis van wraak en vergelding, blijf je altijd in hetzelfde kringetje,
versterk je hoe dan ook de spiraal. Het werkt, maar kom je ook echt verder? Je kunt overleven en
nogmaals dat is niet niets, maar kun je ook leven op die basis, echt en voluit leven?

God, zegt Jezus, vindt van niet en God doet het in elk geval anders. Die werkt niet in dat schema van
wraak en vergelding, die is goed voor slechten en ondankbaren. Jezus geeft ons niet een mooie,
kantklare blauwdruk voor een andere economie, een andere samenleving, zo gemakkelijk gaat dat
niet, maar hij geeft wel aan dat als wij voluit willen leven, dat kan. We zullen dan moeten geraken uitdie spiraal, door niet te reageren zoals we gewend en gewoon zijn. Dat is buitengewoon lastig, maarhet gaat dan ook om de vraag wat we willen: overleven of leven.

Laat ik dit een beetje toelichten door 10 jaar terug te gaan, naar het bijzonder jubeljaar van 2015.
Zoals voor dit jubeljaar het motto ‘pelgrims van de hoop’ is en zoals dit jubeljaar een logo heeft,
van een schip met een anker, zo was toen het motto toen ‘barmhartig als de Vader’. Dat motto was
een onderdeel van een logo waarop Christus als de barmhartige samaritaan een mens op zijn
schouders draagt. Dat motto was ontleend aan het evangelie dat we net hebben gehoord en dat
misschien wel de kern is van wat Jezus in die lange rede zegt. ‘Wees barmhartig zoals uw Vader
barmhartig is’.

In de bulle waarmee paus Franciscus dat jaar afkondigde komt de paus terug op dat motto en doet
dan een paar opmerkelijke uitspraken. Bijvoorbeeld dat God zijn almacht toont in zijn
barmhartigheid. Hij geeft daarmee een soort herdefinitie van almacht. Almacht is niet de macht om
alles maar te doen, niet de macht om harder en harder op te treden en alles en iedereen te dwingen,
maar inzet om de spiraal van geweld te doorbreken. Een voorbeeld van dat doorbreken hebben we
in de eerste lezing gehoord. Van David die de kans heeft om Saul die hem vervolgt en wil doden,
zelf te doden en dat, tegen het advies van de mensen om hem heen niet doet. We hebben niet het
hele verhaal gehoord, maar een paar fragmenten en het is jammer dat we daardoor niet de reactie
van Saul op het handelen van David gehoord hebben. Saul zegt namelijk: ik heb verkeerd
gehandeld, kom terug mijn zoon David, ik zal je geen kwaad meer doen. (1 Sam, 26, 21) Het is
gelukt die spiraal van geweld en wraak te doorbreken en anders met elkaar om te gaan: ‘mijn zoon
David’.

Maar het blijft een feit dat in onze samenleving barmhartigheid gemakkelijk uitgelegd wordt als een
zwaktebod, een soort verslapping van rechtvaardigheid. In die bulle gaat de paus in op de
verhouding tussen rechtvaardigheid en barmhartigheid en maakt duidelijk dat barmhartigheid niet
een zwaktebod is, dat barmhartigheid niet betekent dat fouten geen fouten zijn. Nee,
rechtvaardigheid moet plaats vinden, mensen die misdaden begaan moeten daarvoor gestraft
worden. En dat betekent dat recht gedaan moet worden aan die slachtoffers, dat erkend moet
worden wat er gebeurd is en dat die daders gestraft moeten worden. Maar als we daar stoppen,
blijven we in die cyclus zitten van geweld op geweld, van wraak en weerwraak. De terechte straf is
niet het einde, hoeft niet het einde te zijn, eerder het begin van een nieuw proces, zoals bij Saul.

Als God enkel rechtvaardig zou zijn, zou hij geen God zijn zegt de paus ook. God is uiteindelijk
barmhartig. Met die opmerkingen pakt de paus heel goed de lezing van vandaag, maar raakt hij ook
een zenuw. Want het is en blijft moeilijk om dat gewone patroon van actie en reactie te doorbreken.
Het is al moeilijk om rechtvaardig te zijn, heel moeilijk. En dan ook nog die volgende stap?