Herwi Rikhof

Gen. 22,1-2.9a.10-13.15-18 / Mc. 9,2-10 

Het is al jaren geleden begonnen: mijn belangstelling voor het verhaal van de binding van Izaäk in de kunst. Het is begonnen met een tentoonstelling over Caravaggio en Rembrandt: daar hingen hun schilderijen naast elkaar en zo kon je zien hoe twee absolute meesters, de een uit Nederland en de ander uit Italië, eenzelfde onderwerp behandelen, hoe ze alle twee, anders en anders, met groot gevoel voor kleur en licht en vooral met een groot gevoel voor drama mensen en gebeurtenissen schilderen.

Op die tentoonstelling hingen ook twee schilderijen die een moment verbeelden uit de eerste lezing van vandaag. Zowel Caravaggio als Rembrandt hebben hetzelfde moment gekozen, het dramatische moment waarop Abraham op het punt staat zijn zoon Izaäk te slachten. In het schilderij van Caravaggio zie je hoe hij met zijn linkerhand de hoofd van Izaäk in bedwang houdt, je ziet onder die hand de angst van de jongen en je ziet in zijn rechterhand, hoog opgeheven, het mes. In het schilderij van Rembrandt is het haast nog dramatischer omdat je niet het angstige gezicht van Izaäk ziet, – Abrahams hand bedekt dat gezicht – maar je de spanning en de angst ziet in zijn naakte bovenlijf waar het licht opvalt. In beide schilderijen zie je ook het moment dat de engel het verhaal binnen komt en Abraham tegenhoudt, niet met woorden, maar met een gebaar: de engel houdt zijn rechterarm tegen en bij Rembrandt zie je dan zelfs het mes uit zijn hand vallen.

Sinds ik die twee schilderijen jaren geleden gezien heb, is het verhaal van de binding van Izaäk een van de thema’s waar ik op let. In de loop van de tijd heb ik heel wat kopieën van schilderijen op mijn pc verzameld en heb ik zelf foto’s gemaakt van schilderijen in musea die ik bezocht en ook van beelden die ik dan tegenkwam. Een van die foto’s heeft de afgelopen dagen op mijn pc gestaan

en zo zag ik bij het aanzetten en uitzetten en ook tussen door telkens het gezicht van Abraham en van Isaak op het moment dat de engel ingrijpt. En ik zou geen theoloog zijn als ik ook niet een kleine verzameling had aangelegd van boeken en artikelen over dit verhaal.

In die afbeelding op mijn pc is Isaak geen jongetje, maar een puber. Abraham is een oude man. Maar als je de Schrift goed leest zie je dat de verbeelding van die twee figuren qua leeftijd niet helemaal klopt. Abraham is volgens de Schrift al honderd jaar wanneer Isaak wordt geboren, maar op geen van de afbeeldingen is dat te zien. Izaäk moet minstens een puber zijn, zo niet een adolescent of een volwassen man. Er zijn rabbijnen die zijn leeftijd zelfs op 37 schatten. Die leeftijd kan van belang zijn, dat zal blijken als we nauwkeuriger naar Izaäk en zijn rol in het verhaal kijken.

Maar eerst wil ik kijken naar Abraham en zijn rol, ook omdat in de traditie Abraham de hoofdrolspeler is in dit dramatische verhaal. Op hoge leeftijd hebben Abraham en Sara een zoon gekregen, hun enigst kind. Je kunt je gemakkelijk voorstellen hoe voorzichtig en zorgvuldig die ouders met dat ene kind omgaan een keer flink ziek, een keer een ongeluk. Een uitgerekend dat enigst kind moet Abraham dan gaan slachten. Sara speelt in dit verhaal geen rol, maar de rabbijnen verbinden haar dood aan dit gebeuren, waar ze buiten gehouden is door Abraham. In het boek Genesis wordt over de mensen die er in voor komen niet veel gezegd over hun gevoelens en emoties, op de klassieke sportjournalist vraag – wat ging er door u heen? – krijg je dus geen duidelijk antwoord, maar soms kun je uit bepaalde details wel iets opmaken. Het is jammer dat die details weggelaten zijn in de lezing ban vandaag. Abraham vertelt aan Izaäk bijvoorbeeld niet wat er gaat gebeuren, maar hij stelt de tocht naar die berg waar het zal gaan gebeuren voor als een vakantietochtje met een bedevaartsdoel. Je kunt je zonder veel moeite de gevoelens indenken van Abraham onderweg.

In de traditie is Abraham de vader van het geloof geworden, niet alleen voor ons Christenen, maar ook voor Joden en Moslims – het verhaal van de binding van Izaäk staat ook in de Koran. Hij is dat geworden doordat hij beantwoordde aan de oproep God, eerst om weg te trekken uit zijn verleden en afkomst achter zich te laten heeft en op weg te gaan naar het Beloofde Land. Vervolgens omdat hij ook zijn toekomst, zijn hoop en liefde, zijn enige zoon op het spel durft te zetten in het volle vertrouwen op God. Die zal niet alleen in het offerlam voorzien, zoals hij tegen Izaäk zegt in het gedeelte dat we ook niet gehoord hebben, maar die in alles zal voorzien.

Maar in de traditie is niet allen aandacht voor Abraham als vader van het geloof, maar ook aandacht voor Izaäk. En nu wordt die leeftijd van belang. Het maakt nogal wat uit of je denkt dat Isaak een jongetje is – en soms wordt hij ook als een zesjarige afgebeeld – of een puber, of een adolescent of zelfs een volwassene. In de meeste gevallen is hij dan sterker dan zijn oude vader van over de honderd. Maar als Izaäk niet een klein kind is, dan moet hij iets vermoed hebben. De rabbijnen wijzen in hun uitleg daarop en benadrukken dat het in dit verhaal niet alleen gaat om de instemming van Abraham, maar ook om de instemming van Izaäk. Izaäk wordt dan verbonden aan de Lijdende Dienstknecht van de Heer uit Jesaja die zich als een lam naar de slachtbank laat leiden. Izaäk wordt de voorafbeelding van die Lijdende Dienstknecht. Net als zijn vader een voorbeeld.

Die rabbijnse lezing van het verhaal, die oude Joodse interpretatie, is weer terug te vinden in onze christelijke traditie en wel als een zeer krachtige lijn, waarbij Izaäk niet alleen als voorafbeelding gezien wordt van de Lijdende Dienstknecht, maar ook een voorafbeelding is van Christus die bewust het lijden op zich neemt. In de kerk van Bergharen wordt op het middelste raam van het priesterkoor de binding van Izaäk gecombineerd met Jezus aan het kruis. En dat is niet de enige plek waar dit gebeurt.

Maar de binding van Izaäk is ook een verhaal over God en wel een ongemakkelijk verhaal over God. Over God die een mensenoffer wil. Het loopt wel goed af, maar toch. God lijkt hier wel heel wispelturig, met mensen als speelbal. Wanneer dat verhaal dat ook nog verbonden wordt met het lijden en sterven van Jezus de Lijdende Dienstknecht, zoals op dat raam in Bergharen, wordt het nog ongemakkelijker. Want als Izaäk de voorafbeelding is van Jezus, dan ligt het voor de hand Abraham te verbinden met de hemelse Vader, met dit verschil dat Izaäk niet sterft, Jezus wel. Dat maakt van de hemelse Vader een moordlustige Vader die het lijden van zijn kind wil en pas tevreden is met zijn dood. Het resultaat is dan een bloeddorstige Vader, een afzichtelijke God.

Een manier om met het ongemakkelijke van dit verhaal om te gaan is het uit te leggen als als een verhaal tegen dat soort slachtofferen dat in die tijd en die omgeving gebruikelijk was. Het verhaal wordt binnen het grotere geheel van de Schrift gelezen en dan wordt gewezen op teksten als deze

Waarmee zal ik voor de Heer komen…..Moet ik voor mijn misdaden mijn eerstgeborene offeren, mijn kind voor mijn zonden die ik begaan heb? De Heer heeft u gezegd wat goed is mens en wat hij van u verlangt. Hij wil niets anders dan u recht doet, dat u trouw eerbiedigt en dat u bescheiden wandelt met uw God (Micha 6, 6-8).

Het verhaal wordt dan gelezen als een les voor toen en later. Een moord is nooit goed in de ogen van God, kan nooit als iets dat God wil gepresenteerd worden. Een wel harde les, zult u zeggen, om Abraham zo te bedriegen, om Izaak zo te bedreigen. Had het niet anders gekund? Misschien, maar de geschiedenis leert dat gelovigen die Abraham de vader van het geloof noemen, Joden, Christenen en Moslims, die harde les niet echt geleerd hebben. Dit weekend is het twee jaar geleden dat Rusland Oekraïne binnen viel en die oorlog is ook verdedigd met gelovige argumenten.

Maar ik ben toch niet echt tevreden met deze uitleg, omdat daarin het verband tussen de binding van Izaäk en het lijden en sterven van Jezus niet echt aan de orde komt. Die uitleg gaat me niet diep genoeg. Ik probeer verder te gaan.

Als onderdeel van het verbond vraagt God Abraham zijn verleden en zijn toekomst op het spel te zetten en hem te vertrouwen. Dat doet Abraham ook. Ook Izaäk doet dat. Dat is de menselijke kant van het verbond. Vertrouwen in God tot in je diepste hart. Maar het verbond kent ook een goddelijke kant, het verbond heeft ook consequenties voor God. In lijn met mijn lezing van het verbond van Noach als een belofte geen lik op stuk beleid te voeren, niet opnieuw een zondvloed, maar wel telkens opnieuw het verbond te blijven aanbieden, zou ik nu dat verband tussen de binding van Izaäk en het lijden en sterven van Jezus willen zien als het vasthouden aan die belofte. In het lijdensverhaal is de Vader geen handelende persoon, grijpt hij op geen enkele manier is, laat hij toe dat zijn zoon gedood wordt. Wat God Abraham niet laat doen, niet aan wil doen, laat de hemelse Vader zelf wel toe als teken van zijn geloof in mensen, als hoop op het doorbreken van cyclus van geweld en dood.

 

 

Herwi Rikhof

Gen. 9,8-15 Mc. 1,12-15

Zal vanmiddag een bezoeker van onze kerk als onderdeel van het Grootste Museum van Nederland een vraag stellen over de regenbogen in onze kerk? Misschien, het is eerder gebeurt. De meeste mensen letten niet op allerlei details, zeker niet als ze de eerste keer komen. Piet Gerrits heeft de verbinding tussen vlakken waar de architect Jan Stuyt een serie bogen heeft geplaatst die van boven naar beneden toelopen met de kleuren van de regenboog geschilderd. Wanneer die vraag wordt gesteld, zo vertelde een gids mij, dan vanuit het huidig gebruik van het symbool van de regenboog tegen allerlei vormen van seksuele discriminatie. Of dat de reden is waarom Piet Gerrits jaren geleden in onze kerk de kleuren van de regenboog geschilderd heeft, betwijfel ik. Maar dat hij helemaal zonder reden die bogen in verschillende kleuren geschilderd heeft, vind ik ook vreemd. Ik heb in de studies die ik over onze kerk heb, geen uitleg kunnen vinden. Dus probeer ik maar en ga er vanuit dat het ook om de kleuren van de regenboog gaat.

 

De regenboog zien we niet zo vaak in de natuur en dat natuurverschijnsel heeft ook iets vluchtigs, als je een regenboog ziet en die wilt fotograferen moet je er snel bij, weet ik uit eigen ervaring. God kiest dat vluchtige natuurverschijnsel als teken voor zijn verbond met Noach, als herinneringsteken aan zijn verbond met alle levende wezens. Waarom?

Misschien om ons helemaal in het nu te laten zijn. Precies omdat de regenboog zo vluchtig is, kun je niet zeggen, wacht maar even, ik kom zo, ik kijk straks wel. Precies omdat de regenboog zo vluchtig is, moet je nu de gelegenheid grijpen om die schakering van kleuren te bewonderen, moet je nu de kans pakken die verbinding tussen hemel en aarde met eigen ogen te zien.

Als je het zo bekijkt maken die kleuren op die verbindingen het belang van dat nu duidelijk of misschien beter om de aard van dat nu duidelijk te maken. Augustinus maakt een al te herkenbare opmerking over de tijd: ‘wanneer maar niemand het me vraagt, weet ik het; wil ik het echter uitleggen aan iemand die het me vraagt, weet ik het niet’ (Conf. XI, xiv,17). Er zit iets ongrijpbaars aan de tijd en dat ligt vooral in het nu. Wat is het nu? Is het echt te meten, dat voortdurende verspringende snijpunt van verleden en toekomst? Is het nu dit uur, deze minuut, deze seconde, dit honderdste van een seconde, zoals dat bijvoorbeeld bij wedstrijden, atletiek, schaatsen te zien is ? Ja, als je kijkt op een klok, op een stopwatch, ja als je denkt dat die klokkentijd de tijd is. Nee, als je de tijd leeft en de tijd beleeft. Dan is het nu eerder een intensiteit van ervaring, een samenballing van gevoelens. Goed, je kunt je periodes herinneren van verdriet of geluk, van onvrede of tevredenheid, maar je herinnert dan wel dat heden van toen, dat nu van toen.

Het is niet zo vreemd om die vluchtige regenboog van het nu in een kerk te schilderen, in onze kerk. Liturgie is altijd nu, is een vorm van die klokkentijd stil te zetten, om die andere tijd, die samenballing van ervaringen en  gevoelens de kans te geven, om God een kans te geven, om het verbond van God met ons een kans te geven. In de liturgie worden we geconfronteerd met het verleden, we lezen teksten uit het verleden, we vieren de maaltijd des Heren als een herinnering aan het laatste avondmaal, maar we lezen die teksten uit het verleden altijd als teksten voor ons, over ons en we vieren die maaltijd om Hem nu te ontmoeten en te ontvangen. We lezen ook teksten over de toekomst, we vieren de maaltijd des Heren ook als een vooruitlopen op de hemelse, eeuwige liturgie – totdat hij komt – , maar die toekomst is wel de drijfveer voor ons doen en laten nu.

Het verbond van God dat sluit met alle levende wezens, het verbond waarover we in alle toonaarden zingen in de psalmen,  het verbond dat we in alle lezingen van deze veertigdagen tijd tegen komen, het nieuwe verbond dat we hier vieren keer op keer vieren wanneer we de maaltijd van de Heer vieren, dat verbond is altijd nu. Hier en nu om helemaal precies te zijn.

 

En daarmee komt een tweede aspect van de regenboog in zicht: de veelkleurigheid. Of de schrijver van het verhaal van Noach precies geweten heeft hoe dat natuurverschijnsel ontstaat, dat breken van licht in al die verschillende kleuren, dat betwijfel ik. En of die veelkleurigheid in de band tussen hemel en aarde voor hem belangrijk is geweest, weten we niet. Maar als ik een regenboog zie, als ik die schilderingen hier in de kerk zie, zie ik die veelheid van kleuren wel en ook al weet ik niet precies hoe die breking van het ene witte licht in al die verschillende kleuren plaats vind, ik weet wel dat het gebeurt. En juist als teken van het verbond krijgen die breking en die veelkleurigheid dan ook een diepe betekenis. God sluit een verbond met alles en iedereen, biedt dat verbond aan ieder van ons aan. Wij mensen zijn anders dan andere levende wezens en ieder van ons mensen is weer anders dan de buurvrouw of buurman, anders dan broer of zus, anders dan vader of moeder. Dat geldt niet alleen in de maatschappij, maar ook in de kerk. Dat heeft het rapport van de synode afgelopen oktober in het kader van het synodale proces heel duidelijk gemaakt. In onze bespreking van dat rapport hebben daar ook aandacht aan besteed en hebben dat die erkenning van die verscheidenheid en die veelkleurigheid ook beaamd. Goed dat het zo uitdrukkelijk genoemd wordt. En het diepe van het verbod van Noach is God zich aanpast zich aan aan die verscheidenheid en veelkleurigheid van ons, zodat ieder van ons zijn aanbod kunnen aannemen. Wij kunnen onze kleur kiezen en zo zijn verbond met ons beleven. Hier en nu, nu en hier.

 

Er is nog iets: die regenboog verschijnt aan het eind van het verhaal van de zondvloed. Is dat misschien van belang voor een antwoord op vraag waarom die regenbogen hier geschilderd zijn. Op het eerste gezicht is het verhaal van de zondvloed een heel menselijk verhaal, precies in wat over God gezegd wordt. Het verhaal begint met God die spijt krijgt dat hij geschapen heeft en die verdrietig is om wat hij geschapen heeft (6,6). “Ik ga de mens, die ik geschapen heb, van de aardbodem wegvagen, zowel de mens als het vee, de kruipende dieren en de vogels in de lucht, want het spijt mij dat ik ze gemaakt heb.”(6,7) Het verhaal krijgt een draai ten goede, omdat God na 150 dagen van wassend water het weer laat zakken, omdat hij aan Noach in de ark denkt en aan al die dieren (8,1). Het eindigt met God die de aangename geur van het offer dat Noach brengt opsnuift en dan bij zichzelf zegt: ‘ik zal de aardbodem nooit meer vervloeken vanwege de mensen’ (8,21). Menselijk, al te menselijk, zoals God wordt voorgesteld.

 

Je kunt die manier van over God spreken wat naïef en kinderlijk vinden, een manier die past bij een vroeg stadium van godsdienstigheid, een manier die niet meer past bij onze veel rijpere, veel meer doordachte manier. Maar dan doe je denk ik geen recht aan het verhaal. Het is immers een vreemd, zelfs een onzinnig verhaal. Afgezien van de onmogelijkheid al die dieren in de ark te krijgen en te houden, is het toch ook vreemd dat het eerste dat Noach doet na al die moeite om die dieren te redden is een aantal van die dieren te slachten en offeren. Daar gaat het hele plan om alle dieren te redden.

 

Die interne spanningen in het verhaal zijn aanwijzingen dat verhaal van de zondvloed is niet op de eerste plaats een verhaal over Noach en zijn ark, maar is een verhaal over God waarin ons beeld van God, ons menselijke al te menselijke beeld van God, wordt gecorrigeerd, Het wordt, om zo te zeggen, van binnen uit gecorrigeerd, uitgehold zelfs. Het verhaal begint, zoals ik al zei met God die spijt krijgt omdat hij de slechtheid van de mensen ziet en vervolgens besluit er een radicaal eind aan te maken. Je verwacht dan dat aan het eind de spijt en de oorzaak van de spijt verdwenen zijn. De spijt wel, de oorzaak niet. Als God dat offer ruikt van Noach zegt hij niet alleen: ‘ik zal de aardbodem nooit meer vervloeken vanwege de mensen’, maar voegt daar aan toe: ‘het hart van de mens is immers van jongs af geneigd tot het kwade’ (8,21). God besluit niet, zoals we zouden verwachten, opnieuw te scheppen, maar dan anders, dan beter, of zo God besluit wel: niet meer te reageren zoals wij, en zoals wij zouden verwachten en ook graag zouden willen. God besluit niet meer zijn handelen te laten bepalen door wat wij mensen doen en laten. God besluit niet meer te reageren. Het hele verhaal van de zondvloed is een verhaal dat bedoeld is om het verrassende eind duidelijk te maken. Dat God zijn verbond blijft aanbieden totdat het uiteindelijk nieuw, eeuwigdurend in ons hart zal zijn.

 

Die kleuren op de bogen op de vier punten in onze kerk kunnen louter versiering zijn, maar ze kunnen ons ons ook doen denken aan dat altijd verrassende van onze God.