Herwi Rikhof

Ez. 34,11-12.15-17  Mt. 25,31-46

Inleiding
Het evangelie dat we vandaag horen op het feest van ‘Christus Koning van het heelal’ is een verhaal dat veel kunstenaars heeft geïnspireerd tot soms schitterende kunstwerken: het laatste oordeel. Het bekendste daarvan is waarschijnlijk het fresco van Michelangelo op de wand achter het altaar in de Sixtijnse kapel, vol donkere en dreigende kleuren. Als ik zo’n kunstwerk zie, kijk ik niet alleen naar de mensen links en rechts, naar degenen die naar de hel gaan en degenen die naar de hemel gaan, maar ook altijd naar Jezus: hoe is hij als rechter afgebeeld? In het verhaal wordt daar niet veel over gezegd: ‘in zijn heerlijkheid’ staat er. Maar wat betekent dat? Met uiterlijk vertoon van macht en majesteit?  Veel kunstenaars kiezen voor een afbeelding van Jezus als de verrezen Heer, met de wonden in zijn handen en voeten en zijde. Ook Michelangelo doet dat, al moet je wel goed kijken. Die manier van verbeelden  kan ons helpen het feest van vandaag te verstaan, zeker in onze roerige tijd.

Preek
Soms lees ik ze, de interviews met 100 jarigen en dan moet ik vaak denken aan Leo Fleuren, de enige meer dan 100 jarige die ik gekend heb en die, zolang het kon, hier door de week in de eucharistieviering kwam. Elke keer wanneer ik hem zag en met hem praatte bij de koffie en thee na de mis, realiseerde ik me niet alleen hoe veel hij meegemaakt had in zijn lange leven, maar vooral hoeveel veranderingen hij meegemaakt had, hoe anders de tijden waren van zijn jeugd en de tijden waarin de jeugd nu opgroeit: toen zonder al die auto’s, zonder goedkope vluchten naar verre steden en nabije landen, zonder supermarkten, zonder tv, zonder mobieltjes, zonder sociale media, zonder internet en online kopen, zonder al die digitale informatie die ons nu overspoelt, zonder al zaken die wij nu gewoon zijn gaan vinden.

Toen paus Pius XI bijna 100 jaar geleden het feest van Christus Koning instelde, deed hij dat dus in heel andere omstandigheden dan waarin wij nu leven. Hij deed het ook om verschillende redenen. In 1925 werd met een jubileumjaar gevierd dat 1600 jaar eerder het concilie van Nicea werd gehouden dat resulteerde in de geloofsbelijdenis dat Jezus God van God, Licht van Licht is, een in wezen met de Vader. Hij deed het ook omdat feesten aansprekender zijn dan leerstukken. En, hij deed het vanwege de ontwikkelingen in de maatschappij. Die laatste reden is waarschijnlijk de belangrijkste. Al in de 19de eeuw, maar zeker na de eerste wereldoorlog, was een vijandige houding tegen geloof en kerk gegroeid en er kwamen in aantal landen kwamen radicale politieke bewegingen op die een paar jaar later zouden leiden tot de het fascisme in Italië, tot een verschrikkelijke Burgeroorlog in Spanje en tot het nazirijk in Duitsland.

Nu kun je het instellen van het feest van Christus Koning zien als een conservatieve, negatieve reactie op die ontwikkelingen, vanuit een soort nostalgie naar het verleden waarin koningen het voor het zeggen hadden en de kerk een positie van macht had. Terug naar de tijd van vóór de Franse Revolutie, terug naar de tijd die wordt aangeduid met de naam van de keizer die ook het concilie van Nicea had mogelijk gemaakt: Constantijn. Constantijn die het jonge christendom van vervolgde godsdienst tot erkende godsdienst had gemaakt en die het zo aanzien en macht had gegeven. En de titel ‘Christus Koning’ drukt die nostalgie naar het Constantijnse tijdperk goed uit. Een feest dat ons, die leven in een andere tijd, niet zoveel of zelfs niets te zeggen heeft. Een wat achterhaalde titel. Een van de punten bij de afgelopen verkiezingen was de belasting die de koning zou moeten betalen en er werd ook voor het afschaffen van de monarchie gepleit.

Maar ik denk dat deze kwalificatie of diskwalificatie geen recht doet aan dit feest en aan de instelling ervan. Natuurlijk zit er een element van reactie in op de ontwikkelingen in de westerse maatschappij, en dat nostalgische verlangen heeft waarschijnlijk ook wel een rol gespeeld, maar er zijn ook allerlei signalen dat de paus bezorgd is over de politieke ontwikkelingen van zijn tijd. Dat komt later tot uiting in de kritische encyclieken van deze paus over wat de fascisten in Italië doen en de nazi’s in Duitsland. Maar de kiem voor die kritiek op het extremisme ligt al in dit feest. En dat is een kiem die nog steeds van belang is, en sinds afgelopen woensdag misschien nog wel meer van belang dan ‘nog steeds’.

Het oorspronkelijke evangelie van dit feest is het gesprek van Pilatus met Jezus. Pilatus die Jezus vraagt: ben jij de koning der Joden en Jezus die antwoordt dat hij koning is maar niet een koning van deze wereld. De ontkenning die in dit antwoord zit, is niet altijd goed opgepakt, zeker niet in die Constantijnse tijd. De schampere reactie van Pilatus op Jezus’ antwoord,  – ‘wat is waarheid’ – , geeft goed het cynisme weer van mensen die geen onderscheid maken tussen nieuws en nep-nieuws en moet ons alert maken. We moeten die ontkenning goed vasthouden in ons denken over Christus Koning. Wanneer we min of meer klakkeloos alle gedachten en associaties die we bij ‘koning’ hebben gebruiken –  al dan niet met onze koning in het achterhoofd- en niet in de lijn van Jezus’ ontkenning het begrip ‘koning’ radicaal uitzuiveren, kunnen we de lezing van vandaag niet begrijpen, niet goed begrijpen

In de lezing die we gehoord hebben valt de term ‘koning’ ook, is er sprake van een troon, van glorie en heerlijkheid maar we horen geen ontkenning. Centraal in het verhaal staat een functie die de koning vroeger uitoefende: recht spreken. Wanneer Salomo zijn vader David opvolgt, vraagt hij God dat deze hem een opmerkzame geest geeft zodat hij onderscheid kan maken tussen goed en kwaad, want hoe kan hij anders recht spreken? (1 Kon 3,9). Maar als we goed naar het evangelie van vandaag luisteren, kunnen we opmerken dat Jezus heel subtiel, maar ook heel radicaal die functie, dat rechtspreken corrigeert.

Wanneer in onze maatschappij recht gesproken wordt, gaat het erom vast stellen of iemand, die van een misdaad beschuldigd wordt, dat ook werkelijk gedaan heeft. Hoewel we de stelregel hebben dat iemand onschuldig is, totdat hij of zij veroordeeld is, is er vaak wel een reden dat iemand voor moet komen, slaat die beschuldiging ergens op.  Dat ergens is dan niet een kleine overtreding, maar een grote. Voor vijf of tien kilometer te hard rijden, hoef je niet voor te komen, dat wordt gewoon via een boete via de bank afgehandeld  – kan ik uit eigen ervaring zeggen. Waar het in onze rechtspraak om gaat is dus vaststellen of iemand terecht van een grote overtreding beschuldigd wordt.

Maar in de rechtspraak van het Laatste Oordeel, in het oordelen van koning Christus gaat het daar helemaal niet om. Daar gaat het niet om of je iets verkeerds gedaan hebt, maar of je wel of niet iets iets goeds gedaan hebt,. Tussen niets verkeerds doen en iets goeds doen ligt een wereld van verschil. En om dat verschil nog te versterken, oordeelt Jezus op basis van een gedrag dat niet spectaculair of bijzonder of buitengewoon is, maar op basis van zaken die heel gewoon zijn, zo gewoon dat je ze gemakkelijk over het hoofd kunt zien en die iedereen in principe kan doen. In de traditie is dat gedrag dat Jezus hier als beslissend aanwijst de werken van barmhartigheid gaan heten. Een heel goede titel, omdat daarmee duidelijk wordt dat het om een gedrag gaat dat verder gaat dan rechten en plichten.

Paus Pius XI heeft bijna 100 jaar geleden het feest van Christus Koning ingesteld in een periode van opkomend extremisme, een feest als een waarschuwing en ook als een herinnering waartoe wij als christenen ons zouden moeten bekennen. Het feest van Christus Koning van het heelal is een inclusief feest. Wanneer mensen die zich op onze christelijke traditie beroepen voor het uitsluiten of afschrijven van mensen, doen ze dat ten onrechte. Wanneer we dat verhaal van dat laatste oordeel met die werken van barmhartigheid als de toetssteen, goed op ons laten inwerken, heeft dit feest niets aan actualiteit ingeboet. Integendeel.

Herwi Rikhof

1 Tess. 5,1-6 / Mt. 25,14-30

Inleiding
Na de parabel van de 10 meisjes met hun olie of gebrek aan olie, vandaag de parabel van de talenten, over mensen die wel iets doen met wat ze gekregen hebben en over mensen die er niets mee doen. Maar vandaag wil ik, ook vanwege onze omstandigheden, stil blijven staan bij een ander gedeelte uit de Schrift, bij de lezing uit de brief van Paulus aan de Christenen van Tessalonica. Paulus schrijft die brief aan een van de eerste gemeenschappen van Christenen in Europa, aan pas-gedoopten die hun weg in het leven nog moeten vinden, aan mensen die hun positie als christenen in de maatschappij nog moeten ontdekken. Hoe verschillend hun omstandigheden ook mogen zijn van de onze, Paulus maakt in het gedeelte dat we gaan horen een opmerking die over de eeuwen heen en over alle verschillen heen, niets aan actualiteit heeft verloren.

Preek
Misschien ligt het aan de kranten die ik op mijn tablet lees, maar mij viel op dat godsdienst, preciezer het christelijk geloof, of nog preciezer onze rooms katholieke traditie, een onderdeel was van het politieke debat van de afgelopen weken. Hoewel van huis uit protestant, liet de huidige leider van het CDA duidelijk roomse geluiden horen in een debat met de leiders van ander christelijke partijen. Vijf andere lijsttrekkers hebben een rooms-katholieke achtergrond en tenminste een van hen gaat zondags naar de kerk. De sfeer waarin over het geloof gesproken werd, was over het algemeen niet vijandig, afwijzend, maar open en nieuwsgierig. Dat is wel eens anders geweest. Misschien is het een symptoom van een bredere beweging in onze maatschappij: dat geloof niet meer bij voorbaat verdacht is, niet meer denigrerend achterlijk gevonden wordt – geloof jij nog?- , en niet meer getolereerd wordt als het maar een privé-mening voor achter de voordeur blijft.

Mij viel ook op dat die kwestie van geloof, van het al dan niet persoonlijke geloof van die politici, in de meeste gevallen niet een thema was waar ze zich uitdrukkelijk zich mee afficheerden. Ernaar gevraagd wuifden ze het niet weg, maar ze liepen er ook niet mee te koop. Iets dat ook wel past in onze samenleving waarin geloof en kerk, niet meer zo vanzelfsprekend en zo dominant waren als jaren geleden. En, misschien wel belangrijker, iets dat past in de scheiding van kerk en staat.

Die scheiding is voor onze samenleving een gegeven. En zoals met alle gegevens van onze samenleving kun je daar verschillend over oordelen, kun je dat gegeven positief en negatief beleven, kun je die scheiding kerk en staat zien als een belemmering en een hindernis, iets dat eigenlijk zou moeten verdwijnen – en er is een partij die dat ook zou willen -, of als een kans en een mogelijkheid, als iets dat je moet koesteren, omdat het bij het geloof hoort.

Dat laatste werd me weer eens duidelijk toen ik het vorig weekend er even uit was, in Wenen. Ik kreeg een persoonlijk rondleiding van de pastoor in de kerk vlak bij de Hofburg, het oude keizerlijk paleis en ik heb toen even gestaan op de plek waar de Oostenrijkse keizer gewoonlijk de mis bijwoonde: onzichtbaar voor de mensen in de kerk, maar hij kon die mensen wel zien en vlak bij het altaar zodat hij goed kon controleren wat er gedaan en gezegd werd. De pastoor had het over politiek correct en vertelde mij dat de orde van Italiaanse paters die in de tijd van het keizerrijk die kerk bedienden, na het verdwijnen van de keizer, ook moesten verdwijnen. Terecht vond hij. Ze hadden zich te veel gecompromitteerd door een te nauwe samenwerking. En wat daar gebeurde, gebeurde elders ook. Kerk en geloof in dienst van de maatschappelijke macht, de koning.

Maar in een van de musea in Wenen zag ik ook een prachtig schilderij van een andere houding: bisschop Ambrosisus van Milaan, een van de grote kerkvaders van het Westen, die de toenmalige keizer Theodosius de Grote de toegang tot de kerk ontzegt omdat hij zich in de oorlog misdragen had. Ambrosius die in staat is tot kritiek, omdat hij afstand houdt tot de macht van de keizer. Die afstand leidt bij hem niet tot isolatie, niet tot een houding van geen aandacht voor wat er in de maatschappij gebeurt. Integendeel, precies de afstand stelt hem in staat kritiek uit te oefenen, te zeggen wat niet deugt en daar ook naar te handelen.

Wanneer Paulus de oversteek maakt van Azië naar Europa en hij terecht komt in wat nu het noorden van Griekenland is, in Philippi en Thessaloníki, ontmoet hij tegenstand. In Tessaloniki wordt Paulus ervan beschuldigd dat hij tegen de decreten van de keizer ingaat en dat hij een andere koning, Jezus, verkondigt. (Hand 17,7) In Philippi, wordt Paulus ervan beschuldigd on-Romeinse zeden en gewoonten te verkondigen (16,21).

Deze on-romeinse of zelfs anti-romeinse prediking van Paulus heeft van alles te maken met de keizer-cultus die toen dominant was. Augustus was de eerste keizer na het ineenstorten van de Republiek. Hij maakte een eind aan de burgeroorlogen binnen het Romeinse Rijk en bracht vrede: pax Romana. Hij was ook de keizer die een groot programma van persoonsverheerlijking in gang zetten. In elke stad was wel een standbeeld van hem te zien op een openbare plek, zijn portret stond op de munten, en, hij was goddelijk.

In de lezing van vandaag komt die on-romeinse, die anti-romeinse prediking van Paulus naar voren in de opmerking: ‘er heerst vrede en veiligheid’. Paulus citeert hier een slogan, waar ik net al op zinspeelde in verband met die keizer-cultus, iets dat de Romeinen beloven aan al de gebieden die ze veroverd hebben: vrede en veiligheid, pax romana. Het is een bepaald soort vrede, die Romeinse vrede: een vrede die van alles te maken heeft met onderwerping, het is de vrede van het kerkhof om het wat scherp te stellen. Hoewel er ogenschijnlijk geen aanwijzingen zijn dat die hele structuur van vrede en veiligheid op instorten staat, zegt Paulus dat dat wel het geval is. Hij is kritisch op wat in zijn tijd door de romeinse overheid als vrede wordt gepresenteerd. Hij gelooft in een andere vrede, een andere veiligheid.

Die kritische houding van Paulus lijkt me een goed-gelovige houding, een houding die bij elke christen past. Paulus herinnert de christenen van Tessaloniki eraan dat ze kinderen van het licht zijn.  Een echo van wat we eerder dit jaar hebben gehoord aan het eind van de Bergrede, toen Jezus zijn leerlingen zout en licht noemde, beelden die een functie aangeven. Licht zet je niet onder iets, daar zet je geen emmer overheen, maar zet je op iets, zodat het licht kan verlichten. Wanneer kerk en staat samenvallen wordt het licht onder de emmer gezet. Een kerk die niet dient, dient nergens voor heeft een Franse bisschop eens gezegd en dat werd hem toen niet in dank afgenomen. Maar ik denk dat hij terecht een zenuw raakte. Als kinderen van het licht moeten wij christenen ons kritisch verhouden tot het donker in onze samenleving en er is veel donker.

Laten we bidden dat wij komend woensdag in ons stemgedrag dat ook zijn: wakkere kinderen van het licht.

Margaret de Groot-Vlasveld

Wijsheid 6, 12-16; Evangelie Matteüs 25, 1-13.

Je reserve. Dat staat als thema op het vieringenboekje. Heeft u al een noodpakket in huis? De overheid voert al jaren campagne, onder het motto Denk Vooruit om reserves in huis te hebben, in geval van calamiteiten, rampen of noodsituaties. Van flessen water, houdbaar eten tot aan batterijen en lucifers. Voorbereid zijn op wat komen gaat of wat ons mogelijk te wachten staat. Op momenten dat ons gewone leven doorbroken wordt, worden we ons ervan bewust. Kijkend in de wereld om ons heen zien we wat door oorlog, terreur en natuurgeweld opeens kan gebeuren.

Waakzaamheid, mededogen en zorg, zowel voor jezelf als voor anderen, woorden om bij stil te staan.

Het Evangelie vertelt het verhaal van de wijze en dwaze meisjes die uitgingen om de bruidegom te ontmoeten. Dit verhaal herinnert ons aan het belang van waakzaamheid en aandacht voor ons gelovig leven. De meisjes die voorbereid waren, met voldoende olie in hun lampen, konden de bruidegom ontmoeten en deelnemen aan het feest. De dwaze meisjes, die onvoorbereid waren, misten deze kans.

De ontmoeting met de bruidegom staat symbool voor de ontmoeting met God. Een uitnodiging voor een bruiloft, blij om erbij te horen.  De bruidegom kan elk ogenblik komen en we mogen dat moment niet missen. Want de deur gaat dicht. Wie niet klaar is, blijft buiten.

Nu leven we in aardse tijd, waarin we ons klaar maken voor wat ooit komen zal. Ieder met zijn eigen voorstelling daarvan. Bij het ouder worden of bij ziekte komt dat moment dichterbij. Een eenzame weg, waarin er vertrouwen is dat er voldoende olie in de lamp is om te dragen wat er gevraagd wordt. Vroeger werd een ziekenzalving het Heilig Oliesel genoemd. Olie als een tochtgenoot. Het ontvangen van de communie wordt bij een ziekenzalving het viaticum genoemd, voedsel voor onderweg. Olie, Chrisma is ook bij het doopsel en het vormsel als een teken van de H. Geest die met ons meegaat. De ontmoeting met God heeft voor mij ook te maken met innerlijke vrede. Na een donkere periode, van ruzie, echtscheiding, ontslag, ernstige ziekte zal er een keerpunt komen, waarna we verder kunnen. Ook in die ontmoeting kan een dichtgeslagen deur geopend worden. Vanuit wijsheid en inzicht breekt een nieuwe tijd aan.

Olie in een lamp geeft licht.
Op 11 november wordt het feest van St. Maarten gevierd. Met lampionnen met een kaarsje gaan kinderen langs deuren, zingen liedjes om beloond te worden met snoepgoed. Aan het feest van Sint-Maarten is ook de dag van de mantelzorg gekoppeld. Mantelzorg, een term die 50 jaar geleden geïntroduceerd is. “Zorgverlening die binnen de sociale netwerken aan elkaar gegeven wordt op basis van bereidheid tot wederkerigheid’. Het is nu niet meer weg te denken, naast de professionele zorg zijn mantelzorgers onmisbaar geworden.

Sint-Maarten is de Heilige Martinus, bisschop van Tours. Hij leefde in de vierde eeuw. Hij was een heilige die bekend stond om zijn vrijgevigheid en mededogen. Een van de meest bekende verhalen is dat hij zijn mantel deelde met een bedelaar in de kou. Een vorm van naastenliefde en zorg voor anderen is een voorbeeld van mantelzorg in de ruimste zin van het woord. Om zelf niet in de kou verder te gaan, had de H. Martinus zijn mantel met een zwaard doormidden gesneden. Martinus dacht hierbij aan de ander en aan zichzelf.

Als je zelf ook warm blijft, heb je voldoende energie om voor anderen te zorgen.  Dat wordt weleens vergeten, dat als er geen olie in je eigen lamp zit, de waakzaamheid, mededogen en zorg voor de ander uitdooft. Juist het samen delen van liefde en aandacht met voldoende olie die verwarmt, is nodig om samen de onzekere weg van ziek zijn en zorgen te gaan.

Onderweg bereiden we ons erop voor om onze lamp van geloof, hoop en liefde brandende te houden. De olie in de lamp is niet overdraagbaar. De olie staat voor wat ieder zich in de loop van zijn leven eigen heeft gemaakt. Is er nog iemand met wie ik het goed moet maken? Ben ik verzoend met mijn eigen leven? Heb ik er vrede mee? Zonder reserves.  Door onze olie te delen en lamp brandend te houden, mogen we ontvangen worden in het goddelijk LICHT, in een oase van liefdevolle mantelzorg.

Zo vriendelijk en veilig als het Licht,

zo als een mantel om mij heen geslagen,

zo is mijn God, ik zoek zijn aangezicht.