Preek voor de 25ste zondag door het jaar Cenakelkerk / Taborkapel
Inleiding
Vandaag heb ik het logo van het jaar van de barmhartigheid, dat we een paar jaar geleden gevierd hebben, meegenomen en voor het altaar gezet. De kunstenaar die het ontworpen heeft, Marko Rupnik, is intussen vanwege allerlei seksuele schandalen in opspraak geraakt en is geen Jezuïet meer, maar dat betekent niet dat zijn kunst daardoor niet meer waardevol is. Ik heb dat logo hier neer gezet vanwege de parabel die we vandaag in het evangelie horen, de parabel van de werkers van het elfde uur. En ook vanwege de eerste lezing uit de profeet Jesaja. In mijn preek wordt dat verband, hoop ik, duidelijk.
Preek
Ze liggen wel dicht bij elkaar: de dingen waar we net in het evangelie over gehoord hebben en de dingen waar we de afgelopen weken op radio en tv zoveel over gehoord hebben: de troonrede en de algemene beschouwingen. In die discussies voerde ‘bestaanszekerheid’ van rechts tot links de boventoon, ging het om economie, over ‘hardwerkende’ Nederlanders die niet genoeg verdienen en over de miljarden die naar anderen gaan enz. In het verhaal van Jezus gaat het ook over mensen die de hele dag hard gewerkt hebben en die vinden dat ze te weinig verdiend hebben, mensen die ‘s avonds met het verhaal komen dat niemand ze gehuurd heeft en toch geld krijgen.
Ze liggen wel dicht bij elkaar, ook vanwege de emoties die opgeroepen worden. Emoties in de Tweede Kamer, zelfs bij de minister president, maar ook emoties daarbuiten, fluitconcert bij de balkonscene. Politiek laat bijna niemand echt koud, zeker niet wanneer het om geld gaat, over ‘mijn belastinggeld’ gaat en wat ‘ze’ er mee doen. Dat verhaal van Jezus roept ook emoties op, denk ik. Bij mij komen ze in elk geval op, en wel elke keer wanneer ik dit verhaal lees of hoor. Ik ben niet de enige, denk ik, die het gevoel heeft dat er iets niet klopt, dat je het er eigenlijk niet mee eens bent, dat er iets onrechtvaardigs zit in de manier waarop de landeigenaar zijn werkers beloont.
Natuurlijk die eigenaar heeft gelijk: hij heeft ‘s morgens afspraken gemaakt met een aantal mensen en die mensen hebben dat zonder dwang of zo aangenomen, en de eigenaar houdt zich keurig aan zijn afspraken, aan zijn contract, aan de CAO. Wat hij daarnaast en daarbuiten doet, dat mag hij toch zelf weten? Maar toch, we hebben sympathie, stiekem sympathie voor die harde werkers die protesteren tegen wat zij en ook wij voelen als willekeur, als voortrekken, als onrechtvaardig, al was het alleen maar omdat wij ons beschouwen als werkers van het eerste uur. Omdat Jezus aan het begin zegt dat het allemaal over het koninkrijk van God gaat, roept dat ook allemaal vragen op naar God: handelt God werkelijk zo, doet God aan vriendjespolitiek en willekeur, hanteert God verschillende maatstaven voor verschillende mensen? Is de boodschap van het evangelie van vandaag, dat je eigenlijk niet weet waar je aan toe bent met God? En die uitspraak in de eerste lezing: ‘mijn gedachten zijn niet uw gedachten, mijn wegen zijn niet uw wegen’, is dat dan een dreigement ?
Ik denk niet dat dát de bedoeling is van Jezus om zo over God te spreken, maar hij maakt wel gebruik van onze gevoelens, de gevoelens die we hebben als het over geld gaat en de stiekeme sympathie die wij hebben voor de harde werkers van het eerste uur. Hij maakt gebruik van die gevoelens en sympathie om ons iets over God te vertellen en ook iets over onszelf.
Wat doet die landeigenaar? Hij geeft iedereen een denarie. Een denarie was toen voldoende om een gezin een dag te onderhouden. Die landeigenaar kan het blijkbaar niet over zijn hart verkrijgen dat de gezinnen van de mensen die kort gewerkt hebben – door eigen schuld of niet door eigen schuld, dat is nu even niet het punt – te kort komen, niet hun dagelijks brood krijgen. Geen kwestie van willekeur, van verschillende maatstaven voor verschillende mensen. Integendeel: hetzelfde voor iedereen. Voor God is rechtvaardigheid geen kwestie van economie, van ruilen, van ‘ik heb dat gedaan, nu moet ik van u dat terug krijgen’ geen zaak van ‘voor wat hoort wat’. Voor God is rechtvaardigheid een kwestie van bestaan of niet bestaan. Voor God gaat het inderdaad om ‘bestaanszekerheid’ in de brede zin van het woord. Natuurlijk, het is al heel wat als in een maatschappij (economische) rechtvaardigheid heerst, dat wil zeggen als mensen ‘voor wat hoort wat’ krijgen, een fatsoenlijk loon, gelijke beloning voor gelijk werk. Maar dat is niet, of beter dat is nog niet de rechtvaardigheid van het koninkrijk van God: die rechtvaardigheid gaat verder, gaat dieper: die rechtvaardigheid is barmhartigheid.
Paus Franciscus heeft om dat jaar van de barmhartigheid aan te kondigen een bulle geschreven, misericordiae vultus, het gezicht van de barmhartigheid. Die titel verwerkt de kunstenaar in dat logo. In die bulle citeert de paus een oud gebed uit de zondagse liturgie, waarmee ik deze viering ook begonnen ben: ‘God die uw almacht het meest toont door te vergeven en barmhartig te zijn … (26ste zondag). Later maakt hij de opmerking dat ‘als God het bij rechtvaardigheid zou houden, hij op zou houden God te zijn’. Een opmerking die de moeite waard is te overdenken en met je mee te dragen, in je om te dragen: ‘als God het bij rechtvaardigheid zou houden, hij op zou houden God te zijn’.
Jezus vertelt ons mensen met die stiekeme sympathie voor de harde werkers dit verhaal, om ons een schok te bezorgen, zodat we oog krijgen voor Gods rechtvaardigheid, voor zijn barmhartigheid, die anders is, verder gaat dan onze (economische) rechtvaardigheid. Dat is de betekenis van ‘mijn gedachten zijn niet uw gedachten, mijn wegen zijn niet uw wegen.’ Een schok, niet leuk, maar misschien toch wel goed. Want als we nu echt eerlijk zijn: als het om het rijk van God gaat, als het om de rechtvaardigheid van het rijk van God gaat om de barmhartigheid: bij wie horen we dan? bij die werkers van het eerste uur of die van het elfde uur? Nou dan.