Herwi Rikhof
Gen. 22,1-2.9a.10-13.15-18 / Mc. 9,2-10
Het is al jaren geleden begonnen: mijn belangstelling voor het verhaal van de binding van Izaäk in de kunst. Het is begonnen met een tentoonstelling over Caravaggio en Rembrandt: daar hingen hun schilderijen naast elkaar en zo kon je zien hoe twee absolute meesters, de een uit Nederland en de ander uit Italië, eenzelfde onderwerp behandelen, hoe ze alle twee, anders en anders, met groot gevoel voor kleur en licht en vooral met een groot gevoel voor drama mensen en gebeurtenissen schilderen.
Op die tentoonstelling hingen ook twee schilderijen die een moment verbeelden uit de eerste lezing van vandaag. Zowel Caravaggio als Rembrandt hebben hetzelfde moment gekozen, het dramatische moment waarop Abraham op het punt staat zijn zoon Izaäk te slachten. In het schilderij van Caravaggio zie je hoe hij met zijn linkerhand de hoofd van Izaäk in bedwang houdt, je ziet onder die hand de angst van de jongen en je ziet in zijn rechterhand, hoog opgeheven, het mes. In het schilderij van Rembrandt is het haast nog dramatischer omdat je niet het angstige gezicht van Izaäk ziet, – Abrahams hand bedekt dat gezicht – maar je de spanning en de angst ziet in zijn naakte bovenlijf waar het licht opvalt. In beide schilderijen zie je ook het moment dat de engel het verhaal binnen komt en Abraham tegenhoudt, niet met woorden, maar met een gebaar: de engel houdt zijn rechterarm tegen en bij Rembrandt zie je dan zelfs het mes uit zijn hand vallen.
Sinds ik die twee schilderijen jaren geleden gezien heb, is het verhaal van de binding van Izaäk een van de thema’s waar ik op let. In de loop van de tijd heb ik heel wat kopieën van schilderijen op mijn pc verzameld en heb ik zelf foto’s gemaakt van schilderijen in musea die ik bezocht en ook van beelden die ik dan tegenkwam. Een van die foto’s heeft de afgelopen dagen op mijn pc gestaan
en zo zag ik bij het aanzetten en uitzetten en ook tussen door telkens het gezicht van Abraham en van Isaak op het moment dat de engel ingrijpt. En ik zou geen theoloog zijn als ik ook niet een kleine verzameling had aangelegd van boeken en artikelen over dit verhaal.
In die afbeelding op mijn pc is Isaak geen jongetje, maar een puber. Abraham is een oude man. Maar als je de Schrift goed leest zie je dat de verbeelding van die twee figuren qua leeftijd niet helemaal klopt. Abraham is volgens de Schrift al honderd jaar wanneer Isaak wordt geboren, maar op geen van de afbeeldingen is dat te zien. Izaäk moet minstens een puber zijn, zo niet een adolescent of een volwassen man. Er zijn rabbijnen die zijn leeftijd zelfs op 37 schatten. Die leeftijd kan van belang zijn, dat zal blijken als we nauwkeuriger naar Izaäk en zijn rol in het verhaal kijken.
Maar eerst wil ik kijken naar Abraham en zijn rol, ook omdat in de traditie Abraham de hoofdrolspeler is in dit dramatische verhaal. Op hoge leeftijd hebben Abraham en Sara een zoon gekregen, hun enigst kind. Je kunt je gemakkelijk voorstellen hoe voorzichtig en zorgvuldig die ouders met dat ene kind omgaan een keer flink ziek, een keer een ongeluk. Een uitgerekend dat enigst kind moet Abraham dan gaan slachten. Sara speelt in dit verhaal geen rol, maar de rabbijnen verbinden haar dood aan dit gebeuren, waar ze buiten gehouden is door Abraham. In het boek Genesis wordt over de mensen die er in voor komen niet veel gezegd over hun gevoelens en emoties, op de klassieke sportjournalist vraag – wat ging er door u heen? – krijg je dus geen duidelijk antwoord, maar soms kun je uit bepaalde details wel iets opmaken. Het is jammer dat die details weggelaten zijn in de lezing ban vandaag. Abraham vertelt aan Izaäk bijvoorbeeld niet wat er gaat gebeuren, maar hij stelt de tocht naar die berg waar het zal gaan gebeuren voor als een vakantietochtje met een bedevaartsdoel. Je kunt je zonder veel moeite de gevoelens indenken van Abraham onderweg.
In de traditie is Abraham de vader van het geloof geworden, niet alleen voor ons Christenen, maar ook voor Joden en Moslims – het verhaal van de binding van Izaäk staat ook in de Koran. Hij is dat geworden doordat hij beantwoordde aan de oproep God, eerst om weg te trekken uit zijn verleden en afkomst achter zich te laten heeft en op weg te gaan naar het Beloofde Land. Vervolgens omdat hij ook zijn toekomst, zijn hoop en liefde, zijn enige zoon op het spel durft te zetten in het volle vertrouwen op God. Die zal niet alleen in het offerlam voorzien, zoals hij tegen Izaäk zegt in het gedeelte dat we ook niet gehoord hebben, maar die in alles zal voorzien.
Maar in de traditie is niet allen aandacht voor Abraham als vader van het geloof, maar ook aandacht voor Izaäk. En nu wordt die leeftijd van belang. Het maakt nogal wat uit of je denkt dat Isaak een jongetje is – en soms wordt hij ook als een zesjarige afgebeeld – of een puber, of een adolescent of zelfs een volwassene. In de meeste gevallen is hij dan sterker dan zijn oude vader van over de honderd. Maar als Izaäk niet een klein kind is, dan moet hij iets vermoed hebben. De rabbijnen wijzen in hun uitleg daarop en benadrukken dat het in dit verhaal niet alleen gaat om de instemming van Abraham, maar ook om de instemming van Izaäk. Izaäk wordt dan verbonden aan de Lijdende Dienstknecht van de Heer uit Jesaja die zich als een lam naar de slachtbank laat leiden. Izaäk wordt de voorafbeelding van die Lijdende Dienstknecht. Net als zijn vader een voorbeeld.
Die rabbijnse lezing van het verhaal, die oude Joodse interpretatie, is weer terug te vinden in onze christelijke traditie en wel als een zeer krachtige lijn, waarbij Izaäk niet alleen als voorafbeelding gezien wordt van de Lijdende Dienstknecht, maar ook een voorafbeelding is van Christus die bewust het lijden op zich neemt. In de kerk van Bergharen wordt op het middelste raam van het priesterkoor de binding van Izaäk gecombineerd met Jezus aan het kruis. En dat is niet de enige plek waar dit gebeurt.
Maar de binding van Izaäk is ook een verhaal over God en wel een ongemakkelijk verhaal over God. Over God die een mensenoffer wil. Het loopt wel goed af, maar toch. God lijkt hier wel heel wispelturig, met mensen als speelbal. Wanneer dat verhaal dat ook nog verbonden wordt met het lijden en sterven van Jezus de Lijdende Dienstknecht, zoals op dat raam in Bergharen, wordt het nog ongemakkelijker. Want als Izaäk de voorafbeelding is van Jezus, dan ligt het voor de hand Abraham te verbinden met de hemelse Vader, met dit verschil dat Izaäk niet sterft, Jezus wel. Dat maakt van de hemelse Vader een moordlustige Vader die het lijden van zijn kind wil en pas tevreden is met zijn dood. Het resultaat is dan een bloeddorstige Vader, een afzichtelijke God.
Een manier om met het ongemakkelijke van dit verhaal om te gaan is het uit te leggen als als een verhaal tegen dat soort slachtofferen dat in die tijd en die omgeving gebruikelijk was. Het verhaal wordt binnen het grotere geheel van de Schrift gelezen en dan wordt gewezen op teksten als deze
Waarmee zal ik voor de Heer komen…..Moet ik voor mijn misdaden mijn eerstgeborene offeren, mijn kind voor mijn zonden die ik begaan heb? De Heer heeft u gezegd wat goed is mens en wat hij van u verlangt. Hij wil niets anders dan u recht doet, dat u trouw eerbiedigt en dat u bescheiden wandelt met uw God (Micha 6, 6-8).
Het verhaal wordt dan gelezen als een les voor toen en later. Een moord is nooit goed in de ogen van God, kan nooit als iets dat God wil gepresenteerd worden. Een wel harde les, zult u zeggen, om Abraham zo te bedriegen, om Izaak zo te bedreigen. Had het niet anders gekund? Misschien, maar de geschiedenis leert dat gelovigen die Abraham de vader van het geloof noemen, Joden, Christenen en Moslims, die harde les niet echt geleerd hebben. Dit weekend is het twee jaar geleden dat Rusland Oekraïne binnen viel en die oorlog is ook verdedigd met gelovige argumenten.
Maar ik ben toch niet echt tevreden met deze uitleg, omdat daarin het verband tussen de binding van Izaäk en het lijden en sterven van Jezus niet echt aan de orde komt. Die uitleg gaat me niet diep genoeg. Ik probeer verder te gaan.
Als onderdeel van het verbond vraagt God Abraham zijn verleden en zijn toekomst op het spel te zetten en hem te vertrouwen. Dat doet Abraham ook. Ook Izaäk doet dat. Dat is de menselijke kant van het verbond. Vertrouwen in God tot in je diepste hart. Maar het verbond kent ook een goddelijke kant, het verbond heeft ook consequenties voor God. In lijn met mijn lezing van het verbond van Noach als een belofte geen lik op stuk beleid te voeren, niet opnieuw een zondvloed, maar wel telkens opnieuw het verbond te blijven aanbieden, zou ik nu dat verband tussen de binding van Izaäk en het lijden en sterven van Jezus willen zien als het vasthouden aan die belofte. In het lijdensverhaal is de Vader geen handelende persoon, grijpt hij op geen enkele manier is, laat hij toe dat zijn zoon gedood wordt. Wat God Abraham niet laat doen, niet aan wil doen, laat de hemelse Vader zelf wel toe als teken van zijn geloof in mensen, als hoop op het doorbreken van cyclus van geweld en dood.
