Herwi Rikhof
1 Petrus 2,20b-25 / Joh. 10,1-10
Ze stonden er weer, schapen op het terrein naast Orion, met zo’n verplaatsbare afrastering. Elk jaar grazen ze daar een paar dagen of een week, maar ik heb nog nooit de herder gezien. Vreemd vind ik het, dat ik dat wel opmerk bij die schapen, terwijl ik dat nooit opmerk als ik koeien in de wei zie staan. Waarom mis ik de herder wel, en de boer niet? Door een (te) romantisch beeld van de herder die altijd meetrekt met zijn schapen? Ik vermoed dat het eerder komt door de liturgie van de vierde zondag in de paastijd, de vierde zondag met lezingen die altijd over de Goede Herder gaan.
De term ‘goede herder’ wordt niet gebruikt in de lezing die we net gehoord hebben. Jezus gebruikt die term iets later in dit hoofdstuk uit Johannes wel en dat was het antifoon van vandaag. Maar wat die term ‘goede herder’ oproept, namelijk dat er slechte herders zijn, komt in wat we vandaag horen duidelijk naar voren: het contrast tussen de herder en dieven en rovers, tussen Jezus als de deur van de schapen en dieven en rovers die vóór hem gekomen zijn.
Het is verleidelijk om bij die tegenstelling te blijven staan. We herkennen die tegenstelling per slot van rekening maar al te goed. Leiders kunnen rovers en dieven zijn, mensen die meer voor zichzelf zorgen dan voor de gemeenschap. Mensen die meer met eigen belang, dan met het belang van anderen, met het belang van volgende generaties bezig zijn, mensen die redeneren ‘na ons de zondvloed’. Al te herkenbaar.
Maar ik denk niet dat het Jezus om die tegenstelling te doen is. Er staat namelijk aan het eind van die eerste gelijkenis dat zij niet begrepen wat hij wilde zeggen. Ik kan me niet voorstellen dat de toehoorders nog nooit iets gehoord hadden over slechte leiders – ook in het Oude Testament spreken profeten over slechter herders, ondeugdelijke leiders, – ik kan me ook niet voorstellen dat in die tijd er geen sprake was van corruptie, dat eigen gewin en machtsmisbruik geen rol speelde. Dat was veel te bekend om niet opgemerkt te worden. Dat onbegrip moet op iets anders slaan.
Wie zijn die ‘u’ tegen wie Jezus praat: voorwaar voorwaar ik zeg u? Die ‘u’ zijn de farizeeën, de Schriftgeleerden, geestelijke leiders dus. Jezus verwijt hen keer op keer dat ze mensen zoveel geboden, regels, wetten op leggen, dat er geen leven meer mogelijk is. Met die opmerking dat degenen die niet door de deur, maar langs een andere weg binnen komen, roept Jezus de sfeer op van inbraak. Doordat hij spreekt tegen de farizeeën en wetsgeleerden gaat het om een soort geestelijke inbraak waarbij geestelijke kostbaarheden wordt geroofd. Het mooiste en het kostbaarste dat wij op geestelijk gebied hebben, is onszelf. Niemand anders heeft wat ik heb aan mogelijkheden en capaciteiten: dat is mijn waarde. Ik word gewaardeerd, wanneer ik word aangesproken op wat ik kan. Dan word ik verantwoordelijk, dan word ik serieus genomen, dan word ik gewaardeerd. Maar ik word beroofd van dat kostbaarste, wanneer ik niet op mijn mogelijkheden en capaciteiten word aangesproken, maar op mijn beperkingen en mijn fouten, wanneer ik word vastgepind op wat ik verkeerd heb gedaan en verkeerd doe.
Jezus heeft geweten hoe mensen bij anderen geestelijk inbreken, hoe de een de ander in de smalle, benauwde straten van de eigen onzekerheid kan brengen, zodat die ander gaat zeggen: ik kan niks, ik deug nergens voor. Hij ziet dat gebeuren bij die geestelijk leiders tegenover zich, bij de geestelijke leiders die God haast vanzelfsprekend zien als iemand die oordeelt en veroordeelt, die God ter sprake brengen in een sfeer van angst. En dat wil hij niet.
Een aspect van wat ik net gezegd heb, wil ik nu wat verder uitwerken aan de hand van de tweede titel van deze zondag: roepingenzondag. Hoewel dat thema goed te verbinden is met het evangelie dat we net gehoord hebben, met de schapen die luisteren naar de stem van de herder, met de herder die de schapen bij hun naam noemt, is roepingenzondag dit jaar voor mij verbonden met een andere tekst, een tekst die we vandaag niet gehoord hebben, maar een tekst die afgelopen woensdag in de bijeenkomst rond Genesis ’s middags en ’s avond centraal stond. Normaal doe ik dat niet: preken over een tekst die we niet in de liturgie gehoord hebben, maar vandaag wil ik dat toch doen, ook omdat het maar om één zinnetje gaat. Eén zinnetje waar we wel twee keer aan de hand van het commentaar van Jonathan Sacks een uur of anderhalf over gepraat hebben, éen zinnetje dat bij mij de hele week doorgewerkt heeft en dat voor mij dit jaar dus roepingenzondag kleurt. De Heer zei tegen Abram: trek weg uit je land, verlaat je familie, verlaat ook het huis van je vader en ga naar het land dat ik je wijzen zal. Eén zinnetje dat een roeping inhoudt en wel een roeping tot een nieuwe mens, tot een nieuw geloof.
Een roeping tot een nieuw geloof. Niet voor niets beschouwen Joden Christenen en Moslims Abraham als de vader van hun geloof. Een nieuw geloof, omdat daarin de vrijheid centraal staat, niet de vrijheid om te doen waar je zin in hebt, te doen wat je maar wilt, maar de vrijheid om verantwoordelijkheid op je te nemen en in te gaan op Gods aanbod, vrijheid als een proces, waarin je, stapje voor stapje en met vallen en opstaan, die verantwoordelijkheid leert, vrijheid als een reis, als een ontdekkingsreis, als een levenslange weg, een levensweg
Een roeping tot Een nieuwe mens, omdat die reis een reis naar jezelf is. Lech lecha staat er in het Hebreeuws. ‘Trek weg’ is de gebruikelijke vertaling, maar die vertaling pakt alleen het eerste woord lech en laat het tweede woord lecha onvertaald. Die twee woorden worden dan als een soort staande uitdrukking verstaan. Dat is een mogelijkheid. Maar je kunt lecha ook vertalen en dan betekent het ‘voor jezelf’, of ‘naar jezelf’. ‘Geht vor dich hin’ vertaalt Martin Buber. Dat is de mogelijkheid die Jonathan Sacks kiest in het spoor van rabbijnen vóór hem en hij onderscheidt dan vier interpretaties.
‘Ga voor je zelf op reis’, voor je eigen voordeel en voor je eigen bestwil. Zo’n reis is altijd een reis naar het onbekende, voor zo’n reis is vertrouwen nodig, geloof in wat je kunt worden. Maar je kunt het ook lezen als ‘ga met jezelf’: zo heb je invloed, zo kun je getuigen, zo kun je je geloof uitdragen. Nog een andere vertaling is ‘ga naar jezelf’, word wie je bent, ontdek wie je ten diepste bent. En de vierde uitleg is: ‘ga alleen’, als je alleen gaat wordt het werkelijk een unieke reis, een echte reis naar het onbekende.
Vier interpretaties die elkaar niet tegen spreken, omdat ze iets belangrijks gemeenschappelijk hebben: dat wegtrekken. Wegtrekken uit het vertrouwde, realiseren dat je afkomst en achtergrond, de maatschappij en cultuur waarin je opgroeit en leeft, niet alles bepalend is, of alles bepalend hoeft te zijn, je niet begrenst en voorspelbaar en onvrij maakt of je niet onvrij , voorspelbaar en begrenst hoef te maken.
Vier interpretaties die elk een ander accent leggen dat wel herkenbaar is. Herkenbaar omdat we als mens in ons eigen leven en in de levens om ons heen dat proces van wegtrekken in meer of mindere mate zien. Elk kind dat volwassen wordt maakt zo’n proces mee: soms dramatisch, letterlijk weglopen, breuk, contact verbreken, soms geleidelijk op basis van huis en haard een ander thuis zoeken en vinden, soms ook nauwelijks een verschil van generaties.
Die roeping om weg te trekken, – voor jezelf, met jezelf, naar jezelf, alleen -, is een roeping voor ieder van ons en voor onze kerk. Wanneer wij met de vormelingen op retraite zijn, dan is het thema ‘worden wie je bent’, wat zijn je capaciteiten, maar ook dieper wie ben jij echt. Onze paus heeft ons opgeroepen een missionaire kerk te zijn, een kerk die naar buiten gaat, niet opgesloten zit.
Misschien is die laatste interpretatie van ‘trek weg’, dat je dat alleen moet doen, wel de meest diepzinnige en meest veeleisende. Het betekent een kritische houding waarin ieder van ons persoonlijk en wij ook als kerk niet klakkeloos overnemen wat ons vanuit het verleden of het heden wordt aangereikt, maar alles onderzoeken en het goede behouden. Dat is onze roeping.
